The construction of the old bridge, which dates back to the 16th century, was the architectural achievement of the city of Mostar. The old bridge was designed by the Ottoman architect Mimar Hayruddin and was a passage for the city over the river Neretva. The residents of the area refer to it as the 'old soul' that connected the two parts of the city with a simple and friendly gesture. As often mentioned in the relevant literature: "The city was the bridge and the bridge was the city". Due to the current extreme separation of the city, despite its reconstruction, the bridge is not a connection between the two areas but a limit - a border.
Image 1: Cemetery plan. The winding paths and the amphitheater layout of the Necropolis.
Nevertheless, after the end of the Second World War, in the late 1960s, it was considered that a large memorial project should be built in honor of the dead fighters of the city of Mostar. Therefore, an architectural competition was held where the first prize (image 1) was finally awarded to the architect Bogdan Bogdanović (1922 – 2010). Four hundred years after the construction of the bridge, in 1966, the necropolis of the Yugoslav Partisans fighters of the National Liberation Army of Yugoslavia was built. The cemetery was placed west of the Neretva River on a rocky hill (image 2) near the Israelite fortress of the city. It took about five years to complete and after its construction it was a memorial park of 810 fighters, and set a new era after the end of the War.
Image 2: The Necropolis blends smoothly into the natural landscape of the area. It acts as a natural 'balcony', facing the city.
The architect designed an identical microcosm of the city of Mostar on several levels (image 3), that is, a city of the dead that mirrors the city of the living. The cemetery transcribes in its structure, exactly the same cobblestones and alleys of the city while at the same time its same characteristic gates (Mackic 2015). Therefore, the specific example is a 'stone' allegory of the two cities through the design of a modern Balkan citadel. Bogdanović always considered necropolises as "a repetition of a house or a city" (Jovičić, 2002:69). Furthermore, the design is also influenced by the Etruscan necropolises of the east (Niebyl 2016) with the result that throughout the burial there are paths that lead to labyrinthine 'canyons' made of concrete (image 2).
Image 3: The amphitheater arrangement of the tombs gives monumentality to the space and multiple views towards the city.
More generally, the necropolis is divided into two main distinct levels and the main axes are oriented based on the important urban landmarks of the old city. The lower level consists of three carved marble slabs, three meters high, placed upright and demarcating the entrance to the area. From the entrance point (image 4) one encounters a series of steep ascents lined with 87,000 pebbles from the Neretva River, on either side of which are placed marble plaques with the names of the fallen soldiers. In addition, two sculptures (image 5) which look quite similar to Minoan 'Horns', and represent the 'sanctity of the structure' according to the architect (Horns of Consecration 2014). Between the two main levels there are five more containing additional monuments which lead to a large wall on the second main level of the space, on which is a specific artwork (image 6) that refers to gears and suns (Niebyl 2016). In addition, on this level, twelve other cenotaphs, in the shape of puzzle pieces, a crypt and a fountain have been placed. As for the fountain (image 7), it takes the form of a gear, being the central architectural feature of the composition, a 'cosmological sundial' according to Bogdan Bogdanović. Originally, the water from the fountain flowed at all levels through a narrow channel and reached the base of the hill in an artificial oasis.
Image 4: The entrance to the cemetery. The point from which the labyrinthine concrete canyons begin.
Image 5: According to the architect, these sculptures represent the sanctity of the structure.
Image 6:Representative image of the sculpture on the same level as the fountain. They bear the form of the Sun and the Moon.
In more detail, between the entrance - gate and the fountain, which is located at the top of the tomb, one encounters a twenty-meter ascent and intricate winding paved paths and turns of about three hundred meters. Also, the path that leads up the hill is distinguished by the element of water that flows under the stone perimeter surfaces, thus giving transitional qualities to the space. This particular route is a winding road and consists of two staircases that lead to the highest level from where the view of the city unfolds. The planting of the necropolis, which consists of local trees and plants, such as cypresses and poppies, also plays an important role, since it fully harmonizes the cemetery with the natural landscape.
As for the boundaries of the burial, it is characterized by loose stone boundaries in contact with the natural relief of the area through carved walls with a multitude of designs. On the perimeter there are several symbols such as carved flowers, figures that refer to elements of nature and various poems. Specifically, "the stone flowers refer to the representation of the sun, the moon, the planets and the constellations" (Bogdanović, 1997:40). In addition, there are carved birds representing freedom and designs that refer to tree trunks symbolizing disconnection and separation from life. The architect himself calls the necropolis an 'abstract concrete sculpture'.
Image 7: The fountain is a central point of the composition, from which the view towards the city unfolds.
The necropolis as a whole is built by stonemasons who come from the island of Korčula in Croatia and where, according to the architect, they gave a religious-choral performance to the material and the space. The architect typically mentions "Each stone piece sings its own song, speaks a forgotten, pre-Slovene language, with the belief that each stone piece is an event in itself." Over 12,000 carved pieces of lime-stone were used, from the ruins of the destroyed city, during the Second World War, together with traditional stone tiles from the houses of Mostar and local stone from the river Neretva.
However, the war that devastated the city in the 1990s during clashes between Croats and Bosniaks as well as the Yugoslav People's Army completely changed the attitude towards the monument and the anti-fascist heritage of the former Yugoslavia in general. The necropolis suffers a lot of vandalism despite which in 2005 underwent conservation interventions by a committee drawn up by the architect himself. Since then the monument has suffered several damages as it has become the target of politically motivated vandalism. Nevertheless, the Partisan Necropolis is an important example of the architecture of 'death', it communicates with the landscape and the living and has been for years an attractive place of memory, a symbol of society's union with the past, the city and the nature.
Greek text:
Σύγχρονα τοπία θανάτου: Νεκρόπολη για τα θύματα του φασισμού του Bogdan Bogdanović, 1966
Η κατασκευή της παλιάς γέφυρας, που χρονολογείται τον 16ο αιώνα, αποτελούσε το αρχιτεκτονικό επίτευγμα της πόλης Mostar. Την παλιά γέφυρα την σχεδίασε ο οθωμανός αρχιτέκτονας Mimar Hayruddin και αποτελoύσε πέρασμα για την πόλη πάνω από τον ποταμό Neretva. 68 Οι κάτοικοι της περιοχής την αναφέρουν ως η ‘παλιά ψυχή’ που ένωνε με μια απλή και φιλική χειρονομία τα δύο μέρη της πόλης. Όπως συχνά αναφέρεται στην σχετική βιβλιογραφία: « Η πόλη ήταν η γέφυρα και η γέφυρα ήταν η πόλη ». Λόγω του σημερινού ακραίου διαχωρισμού της πόλης, παρά την ανακατασκευή της, η γέφυρα δεν αποτελεί σύνδεση των δύο περιοχών αλλά όριο – σύνoρο. Παρόλα αυτά, μετά το πέρας του ΄Β Παγκοσμίου πολέμου, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, θεωρήθηκε ότι έπρεπε να κατασκευαστεί ένα μεγάλο μνημειακό έργο προς τιμήν των νεκρών μαχητών της πόλης Mostar. Συνεπώς, διεξήχθη ένας αρχιτεκτονικός διαγωνισμός όπου το πρώτο βραβείο (εικόνα 1) απονεμήθηκε τελικά στον αρχιτέκτονα Bogdan Bogdanović (1922 – 2010). Τετρακόσια χρόνια μετά την κατασκευή της γέφυρας, το 1966, χτίστηκε η νεκρόπολη των Γιουγκοσλάβων Παρτιζάνων μαχητών του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού της Γιουγκοσλαβίας. Το ταφείο τοποθετήθηκε δυτικά του ποταμού Neretva επάνω σε έναν βραχώδη λόφο (εικόνα 2) κοντά στο Ισραηλινό φρούριο της πόλης. Χρειάστηκαν περίπου πέντε χρόνια για να ολοκληρωθεί και μετά το πέρας της κατασκευής του αποτέλεσε ένα πάρκο μνήμης, 810 μαχητών, και έθεσε μια νέα εποχή μετά την λήξη του Πολέμου.
Ο αρχιτέκτονας σχεδίασε έναν πανομοιότυπο μικρόκοσμο της πόλης Mostar σε διάφορα επίπεδα (εικόνα 3), δηλαδή μια πόλη των νεκρών που αντικατοπτρίζει την πόλη των ζωντανών. Το νεκροταφείο μεταγράφει στην δομή του, ακριβώς τα ίδια καλντερίμια και σοκάκια της πόλης ενώ ταυτόχρονα τις ίδιες χαρακτηριστικές πύλες της (Mackic 2015). Συνεπώς, το συγκεκριμένο παράδειγμα αποτελεί μια ‘πέτρινη’ αλληγορία των δύο πόλεων μέσα από τον σχεδιασμό μιας σύγχρονης βαλκανικής ακρόπολης. Ο Bogdanović θεωρούσε ανέκαθεν τις νεκροπόλεις ως « επανάληψη ενός σπιτιού ή μιας πόλης » (Jovičić, 2002:69). Ακόμη, ο σχεδιασμός είναι επηρεασμένος και από τις ετρουσκικές νεκροπόλεις της ανατολής (Niebyl 2016) με αποτέλεσμα στο σύνολο του ταφείου να υπάρχουν μονοπάτια που οδηγούν σε λαβυρινθώδη ‘φαράγγια’ από σκυρόδεμα (εικόνα 4).
Γενικότερα, η νεκρόπολη χωρίζεται σε δύο βασικά ξεχωριστά επίπεδα και οι κύριοι άξονές τις προσανατολίζονται με βάση τα σημαντικά αστικά τοπόσημα της παλιάς πόλης. Το κατώτερο επίπεδο αποτελείται από τρεις σκαλισμένες μαρμάρινες πλάκες, τριών μέτρων, που έχουν τοποθετηθεί όρθιες και οριοθετούν την είσοδο στην περιοχή. Από το σημείο της εισόδου (εικόνα 5) συναντά κανείς μια σειρά από απότομες αναβάσεις, επενδεδυμένες με 87.000 βότσαλα από τον ποταμό Neretva, όπου στις δύο πλευρές τους τοποθετούνται μαρμάρινες πλάκες με τα ονόματα των πεσόντων στρατιωτών. Επιπλέον, στο σημείο της εισόδου έχουν τοποθετηθεί δύο γλυπτά (εικόνα 6) που μοιάζουν αρκετά με Μινωικά ‘Κέρατα’, και αντιπροσωπεύουν την ‘ιερότητα της δομής’ κατά τον αρχιτέκτονα (Horns of Consecration 2014). Ανάμεσα στα δύο βασικά επίπεδα υπάρχουν άλλα πέντε που περιέχουν επιπλέον μνήματα τα οποία οδηγούν σε ένα μεγάλο τείχος στο δεύτερο βασικό επίπεδο του χώρου, επάνω στο οποίο βρίσκεται ένα συγκεκριμένο έργο τέχνης (εικόνα 7) που παραπέμπει σε γρανάζια και ήλιους (Niebyl 2016). Επιπλέον, στο συγκεκριμένο επίπεδο, έχουν τοποθετηθεί άλλα δώδεκα κενοτάφια, σε σχήμα κομματιών παζλ, μια κρύπτη και ένα συντριβάνι (εικόνα 8). Όσον αφορά το συντριβάνι, φέρνει την μορφή ενός γραναζιού, αποτελώντας το κεντρικό αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό της σύνθεσης, ένα ‘κοσμολογικό ηλιακό ρολόι’ κατά τον Bogdan Bogdanović. Αρχικά, το νερό από το συντριβάνι έρεε σε όλα τα επίπεδα μέσα από ένα στενό αυλάκι και έφτανε μέχρι την βάση του λόφου σε μια τεχνητή όαση.
Πιο αναλυτικά, μεταξύ της εισόδου – πύλης και του συντριβανιού, που βρίσκεται στην κορυφή του ταφείου, συναντά κανείς μια ανάβαση είκοσι μέτρων και περιπλεγμένα ελικοειδή πλακόστρωτα μονοπάτια και στροφές τριακοσίων μέτρων περίπου. Επίσης, η διαδρομή που οδηγεί στον λόφο διακρίνεται από το στοιχείο του νερού που ρέει κάτω από τις πέτρινες περιμετρικές επιφάνειες, αποδίδοντας έτσι μεταβατικές ιδιότητες στον χώρο. H συγκεκριμένη διαδρομή αποτελεί μια ελικοειδή οδό και απαρτίζεται από δύο κλιμακοστάσια που οδηγούν στο υψηλότερο επίπεδο από όπου ξετυλίγεται η θέα της πόλης. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η φύτευση της νεκρόπολης που αποτελείται από τοπικά δέντρα και φυτά, όπως κυπαρίσσια και παπαρούνες, αφού εναρμονίζει πλήρως το ταφείο με το φυσικό τοπίο.
Όσον αφορά τα όρια του ταφείου, χαρακτηρίζεται από ρευστά πέτρινα όρια σε επαφή με το φυσικό ανάγλυφο της περιοχής μέσω σκαλιστών τειχίων με πλήθος σχεδίων. Επάνω στην περίμετρο υπάρχουν αρκετά σύμβολα όπως σκαλιστά λουλούδια, μορφές που παραπέμπουν σε στοιχεία της φύσης και διάφορα ποιήματα. Συγκεκριμένα, « τα πέτρινα λουλούδια παραπέμπουν στην αναπαράσταση του ήλιου, του φεγγαριού, των πλανητών και των αστερισμών » (Bogdanović, 1997:40). Επιπλέον, υπάρχουν σκαλιστά πτηνά που αντιπροσωπεύουν την ελευθερία και σχέδια που παραπέμπουν σε κορμούς δέντρων συμβολίζοντας την αποσύνδεση και τον αποχωρισμό από την ζωή. O ίδιος ο αρχιτέκτονας ονομάζει την νεκρόπολη ως ένα ‘αφηρημένο γλυπτό από σκυρόδεμα’.
Η νεκρόπολη στο σύνολό της είναι κατασκευασμένη από λιθοδόμους που προέρχονται από το νησί Korčula της Κροατίας και όπου κατά τον αρχιτέκτονα απέδωσαν μια θρησκευτική – χορωδιακή απόδοση στην ύλη και στον χώρο. Ο αρχιτέκτονας χαρακτηριστικά αναφέρει « Κάθε πέτρινο κομμάτι τραγουδάει το δικό του τραγούδι , μιλάει μια ξεχασμένη, προ-σλοβενική γλώσσα, με την πεποίθηση ότι κάθε κομμάτι πέτρας είναι ένα γεγονός από μόνο του ». Χρησιμοποιήθηκαν πάνω από 12.000 σκαλισμένα κομμάτια ασβεστόλιθου, από τα ερείπια της κατεστραμμένης πόλης, κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, ταυτόχρονα παραδοσιακά πέτρινα κεραμίδια από τα σπίτια της Mostar και τοπική πέτρα από τον ποταμό Neretva.
Ωστόσο, ο πόλεμος που κατέστρεψε την πόλη κατά τη δεκαετία του 1990 κατά τη διάρκεια συγκρούσεων μεταξύ Κροατών και Βοσνίων καθώς και του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Στρατού άλλαξε εντελώς τη στάση απέναντι στο μνημείο και την αντιφασιστική κληρονομιά της πρώην Γιουγκοσλαβίας εν γένει. Η νεκρόπολη υπέστει αρκετούς βανδαλισμούς παρόλο που το 2005 έγιναν επεμβάσεις διατήρησης της από μια επιτροπή που συντάχθηκε από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα. Έκτοτε το μνημείο έχει υποστεί αρκετές καταστροφές εφόσον έχει μετατραπεί σε στόχο ενός πολιτικά κινούμενου βανδαλισμού. Παρόλα αυτά, η Νεκρόπολη των Παρτιζάνων μαχητών αποτελεί ένα σημαντικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής του ‘θανάτου’, επικοινωνεί με το τοπίο και τους ζωντανούς και αποτέλεσε για χρόνια ένα ελκυστικό τόπο μνήμης, ένα σύμβολο ένωσης της κοινωνίας με το παρελθόν, την πόλη και την φύση.
Comments